Het wetenschappelijk jaarboek De Vrije Fries 2024 kent dit jaar een prachtige variatie aan artikelen van een reeks gerenommeerde auteurs. Redactievoorzitter Doeke Sijens in zijn Redactioneel: De redactie van De Vrije Fries werkt graag met een thema, maar voor deze editie kregen we zo veel interessante bijdragen aangeboden dat een thema niet nodig was. Dat heeft voor u als lezer ook een voordeel omdat de inhoud voor 2024 bijzonder gevarieerd is.
Nummer 104 van De Vrije Fries bevat tien uiterst interessante artikelen over zeer uiteenlopende onderwerpen, van Friese adelsportretten in het Prado tot een overzicht van de schoolmeesters die in Friesland tussen 1600 en 1950 hebben gewerkt. Uiteraard staan we stil bij het overlijden van Johan Frieswijk, een van de meest vooraanstaande historici van Friesland en lange tijd redactielid van De Vrije Fries.
Deze jaargang opent met een artikel van Hans Zijlstra over vier portretten van de Friese schilder Adriaen van Cronenburg, die worden bewaard in het Prado, het vermaarde museum in Madrid. Eeuwenlang is geprobeerd de adellijke dames die door Van Cronenburg zijn geportretteerd te identificeren. Dat is de auteur met grote mate van waarschijnlijkheid nu eindelijk gelukt. Ook heeft hij achterhaald hoe deze ‘Friese’ portretten in Madrid zijn terechtgekomen. Hierbij spelen de internationale Friese en katholieke netwerken aan de vooravond en het begin van de Tachtigjarige Oorlog een grote rol.
In zijn (Friestalige) bijdrage schrijft Joop Koopmans over de zogenoemde praatjespamfletten uit de zeventiende en achttiende eeuw, die bedoeld waren om de publieke opinie te beïnvloeden, vooral op politiek-staatkundig terrein. De auteur concentreert zich daarbij op de pamfletten waarin Friezen een rol spelen. Het artikel begint met een pamflet uit 1747 over de benoeming van Willem IV tot stadhouder van Holland en eindigt met een aantal voorbeelden uit de tweede helft van de achttiende eeuw. Zijn conclusies laten zien dat Friezen in de pamfletten zeker niet negatief getypeerd worden.
Goffe Jensma schrijft in zijn bijdrage over de manier waarop in Friesland is gekeken naar textiel, niet alleen als gebruiksartikel maar ook als erfgoed. Hij koppelt dit aan het ontstaan van een samenhangend idee over een exclusieve, typisch Friese cultuur. Jensma illustreert zijn betoog aan de hand van een aantal verhalen uit zijn eigen familie, onder meer door een foto te gebruiken die de bekende fotograaf Cas Oorthuys van zijn overgrootmoeder heeft gemaakt. Oorthuys zag haar uitsluitend als ‘oud moedertje’ en niet als een vrouw, die trots de Friese klederdracht droeg.
Otto Knottnerus buigt zich in zijn bijdrage over de bekende uitspraak ‘Leaver dea as slaaf’, die bijvoorbeeld op de grote kei in Warns te vinden is. Knottnerus zoekt naar de oorsprong van de leus, die ver buiten Friesland is ontstaan en daarom voor de provincie Fryslân als ‘uitgevonden traditie’ kan worden getypeerd. In Sleeswijk-Holstein duikt de uitspraak voor het eerst op in 1837: Livre düed as Slaav! Harmen Sytstra nam de leus over en gaandeweg verbond de Friese beweging de leus met de Slag bij Warns.
Simon Coupland probeert in zijn (Engelstalige) bijdrage een antwoord te geven op de vraag wie de Friese regio heeft geregeerd na de dood van Lodewijk de Vrome (778-840). Coupland geeft eerst de opvattingen weer van auteurs die zich eerder bogen over deze vraag en wijst daarbij op de zwakke plekken in hun redeneringen. Vervolgens formuleert hij zijn eigen conclusies, ondersteund door een zorgvuldige analyse van archeologische vondsten, met name uit Noord-Friesland.
In mei van dit jaar werd weer een KFG-Sieperda-symposium georganiseerd, dit keer rond het opvallende fenomeen dat er nogal wat Friese instellingen (en landschappen) het predicaat Unesco Werelderfgoed dragen. Een daarvan is het Planetarium in Franeker en in zijn bijdrage beschrijft Arjen Dijkstra, biograaf van Eise Eisinga, de lange weg die het Planetarium heeft moeten afleggen voor het erkend werd als erfgoed – eerst in Nederland, later in de rest van de wereld.
De bijdrage van Marvin Wiegand gaat over de middeleeuwse godsoordelen, ook wel kruisproeven genoemd. Het ging daarbij om een wedstrijd of rechtszaak die was bedoeld om een geschil op te lossen of helderheid te scheppen in een onduidelijke situatie. Wiegand behandelt in zijn artikel de verschillende vormen die in Friesland werden gebruikt, zoals het gerechtelijk tweegevecht of de kaasproef. Uiteindelijk werden deze godsoordelen door de kerk verboden.
Michiel Verweij schrijft in zijn bijdrage over de twee oorkonden (uit 1440 en 1465) die licht laten schijnen op de vroege geschiedenis van Schiermonnikoog. In zijn artikel worden deze documenten vooral in hun documentaire context geplaatst en vervolgens opnieuw geëvalueerd om daarmee een aantal conclusies te kunnen trekken over de geschiedenis van het eiland en de banden met het vasteland van Friesland. Het artikel bevat de Latijns tekst van de oorkonde uit 1465 met een Nederlandse vertaling.
Van weer geheel andere orde is de bijdrage van Peter van der Meer. Hij onderzoekt de gegevens die Hartman Sannes in de eerste helft van de twintigste eeuw heeft verzameld over schoolmeesters in Friesland. Op het oog zijn het alleen maar feiten over schoolmeesters, zoals hun salaris of bijbaantjes, maar in zijn bijdrage toont Van der Meer aan dat het belang van de gegevens veel verder gaat en dat deze overzichten de basis kunnen zijn voor meer onderzoek naar de geschiedenis van het onderwijs in Friesland.
Johan Frieswijk (1943-2024) is vijftien jaar lang redactielid van De Vrije Fries geweest (2002-2017). Dat is natuurlijk niet te enige reden om hem in deze jaargang te herdenken. Frieswijk was met zijn boek Socialisme in Friesland 1880-1900 een pionier op het terrein van de geschiedenis van de arbeidersbeweging. Het is maar een van zijn publicaties, waarmee hij een grote reputatie als historicus heeft opgebouwd. Yme Kuiper herdenkt hem in zijn bijdrage als historicus, collega en zeker ook als vriend.
De Archeologische Kroniek bestaat dit jaar uit drie uitvoerige beschrijvingen van archeologisch onderzoek dat in 2023 plaatsvond. Het betreft de vondst van een prachtige schijffibula in een weiland bij Leeuwarden, de opgraving van de oudst bekende Waag in de Friese hoofdstad en de berging van een Lancaster uit het IJsselmeer. De kroniek wordt afgesloten met nieuws uit het Fries Museum en het Noordelijk Archeologisch Depot.
Nummer 104 van De Vrije Fries wordt gewoontegetrouw besloten met het jaarverslag van het Koninklijk Fries Genootschap, dat dit jaarboek samen met de Fryske Akademy uitgeeft.
Het online archief geeft een overzicht van de inhoud van alle jaargangen en stelt reeds een groot deel van de nummers van jaarboek De Vrije Fries 1839 t/m 2021 ‘open access’ beschikbaar in pdf formaat.
Lid worden en daarmee jaarlijks zowel het Jaarboek De Vrije Fries als maar liefst 6 nummers van Historisch Tijdschrift Fryslan ontvangen kan online via deze link.