In oktober 2019 werd ik benaderd door Maria Holtrop, conservator Geschiedenis van het Rijksmuseum, over het schilderij Maaltijd te Dokkum, uit 1697.
Ze was vooral geïnteresseerd in de daarop afgebeelde kleine bediende Philander de Baron, in verband met de te organiseren grote Slavernij-tentoonstelling, waar ook een onderdeel ‘Bengalen’ getoond wordt in ‘Tien waargebeurde verhalen’.
Blijkbaar is het vrij uniek dat van op schilderijen afgebeelde donkere bedienden niet alleen de naam bekend is, maar ook waar ze vandaan komen en wat er verder van hen is terechtgekomen.
Het Dokkumer schilderij krijgt een ereplaatsje tijdens een tentoonstelling die vanaf 5 juni 2021 in de Philipsvleugel van het Rijksmuseum (ofwel Fragmentengebouw) in Amsterdam gepland is.
Het schilderij van Gerardus Wigmana (‘De Friese Raphael’), een katholieke schilder uit Workum, toont een aanzienlijke familie aan tafel met diverse bedienden. Middelpunt is Dokkumer burgemeester Julius Schelto van Aitzema met echtgenote Sara van den Broeke, en een belangrijke gast. We hebben ze zelfs wel eens via een re-enactment doen herleven.
In De Sneuper 105 (van maart 2012) met een vervolg in De Sneuper 109 (van maart 2013) besteedde ik ruim aandacht aan dit bijzondere Friese schilderij annex groepsportret en kwam ik tot de voorlopige conclusie dat de belangrijke gast aan tafel de Russische gouverneur Fjodor Golovin zou moeten zijn. De overlevering duidde het schilderij decennialang aan als ‘Maaltijd te Dokkum met tsaar Peter de Grote‘, die weliswaar in 1697 met een groot gevolg de Republiek bezocht, maar nooit zelf in Dokkum was. Vanaf ca 1850 was het schilderij zo’n 100 jaar in Engeland in diverse privé-collecties, voordat de gemeente Dokkum het schilderij terugkocht.
De twee eerdere artikelen, uit 2012 en 2013, in de trilogie over het schilderij Maaltijd te Dokkum kunt u nog herlezen in de digitale versies, deel van De Sneuper 105 en De Sneuper 109:
Deel 1, De Sneuper 105, maart 2012. Mysterie Maaltijd te Dokkum verder ontrafeld. Auteur: Hans Zijlstra.
Deel 2, De Sneuper 109, maart 2013. Mosterd of toetje na de maaltijd? Auteur: Hans Zijlstra.
Deel 3 (met diverse nieuwe ontdekkingen) zal verschijnen in ons komende voorjaarsnummer, De Sneuper 141, maart 2021: Philander de Baron in de schijnwerpers. (Ook los via dit formulier te bestellen: 6 euro inclusief porto).
Gelukkig heb ik een eerste versie van dit artikel nog kunnen laten lezen door Bernhard van Haersma Buma, oud-burgemeester van Sneek en Workum, die afgelopen zomer (2020) overleed en al lang geleden aandacht besteedde aan het schilderij in een artikel over de Workumer Wigmana in jaarboek De Vrije Fries nummer 49 van 1969. Hij reageerde met “Hartelijk dank voor de toezending van uw nieuwe artikel over Philander de Baron. Het is inmiddels al meer dan vijftig jaar geleden dat ik mijn eerste artikel over Wigmana schreef. Wat zijn er sindsdien ongelooflijk veel nieuwe gegevens te voorschijn gekomen. Uw artikel geeft daar een prachtig inzicht in. Mijn compliment voor deze nieuwe bijdrage over de Maaltijd in Dokkum.”
Recent was er op NPO2 een documentaire van 2Doc: Nieuw licht: Het Rijksmuseum en de slavernij. Daarin waren ook enkele minuten ingeruimd voor een opname die in januari 2020 in het stadhuis van Dokkum plaatsvond. Het aparte is wel dat in het fragment de indruk wordt gewekt dat de conservator en Reggie Baay mij en Piet de Haan vertellen hoe het zit met het schilderij, terwijl het notabene ons eigen onderzoek, met bovengenoemde publicaties, is!
Overigens was slavernij al in de 17e eeuw verboden in De Republiek, in tegenstelling tot de koloniën waar pas in 1863 de slavernij formeel werd afgeschaft. Met slavernij heeft dit schilderij dus ook weinig van doen en omdat het de betrokkenen heel voorspoedig ging in Dokkum probeert men vaak uit alle macht toch nog een negatief puntje te vinden (dat er niet is).
Philander de Baron huwde een Dokkumer schone, kreeg 5 kinderen en werd uiteindelijk hoofd van politie in Dokkum. Hij bezat ook diverse huizen in de Dokkumer binnenstad.
Het schilderij wordt verder deels afgebeeld (met Martha van Makassar) op de cover van het nieuwe boek van Reggie Baay.
Afijn, in De Sneuper 141, maart 2021, kunt u de echte details lezen!
Lid en abonnee wordt u al voor slechts 17,50 euro per jaar via deze link. Losse nummers van ons kwartaalblad kosten 5 euro.
Update: In de catalogus Slavernij bij de gelijknamige tentoonstelling wordt het Dokkumer schilderij in het hoofdstuk ‘Van Bengalen‘ behandeld. Op pagina 171-175 worden enkele zaken rond ‘Filander de Baron‘ toegelicht.
Update 2: In maart 2022 werd het schilderij getoond bij een presentatie van Damast-deskundige Fanny de Zoete bij het Wiebe Adema-symposium in Leeuwarden en het stadhuis van Dokkum meldde enkele dagen later: Een afbeelding van het schilderij hangt tot 17 april 2022 in New York in de lobby van het hoofdkantoor van de Verenigde Naties (VN). Daarna gaat de expositie langs diverse internationale VN kantoren, tot 31 december 2024.
Update 3: Op 17 december 2022 gebruikte AVRO-TROS een fragment van het schilderij (ongevraagd) in een tv-uitzending.
Update 4: Nu ook in Wereldkroniek van wonderen – Verhalen van Frisia. De Wereldkroniek uit 1493 werd in 1683 door Jacob Canter geschonken aan de Dokkumer burgemeester Julius Schelto van Aitzema (centraal op schilderij Maaltijd te Dokkum, 1697).
Update 5: Het schilderij wordt in kopie/afbeelding getoond in een expositie in het gebouw van de Verenigde Naties in New York, vanaf begin 2022 en reist verder langs VN-kantoren tot eind 2024.
Ook in Alkmaar is aandacht voor ons schilderij, omdat er een zus van Philander, Magdalena, werd geboren en toen zijn vader nog leefde.
Update 6: Vanaf eind november 2023 is het schilderij enige tijd te zien in Streekarchief Noardeast-Fryslân in Dokkum. Zie enige impressies.