H. Zijlstra, De Sneuper 98, 2010
In De Sneuper 79 schreef Douwe Zwart al eens over de Kozakkenplaets in Ternaard, waar mogelijk eind 1813 Kozakken tijdelijk in kwartier lagen en een (bewaard gebleven) drankfles achterlieten op de zolder van Eckama State.
Recent kwam ik een andere verwijzing naar Kozakken in Noordoost Friesland tegen, die me deed besluiten nader onderzoek te doen. Met deze vondst begon het: Provinciaal Archief Staten van Friesland. Inventarisnummer 6257, 439, 12 mei 1815. Geïnventariseerd door Anton Musquetier, www.altijdstrijdvaardig.nl. Gedetailleerde Staat der achterstallige Schulden ten laste van de Gemeente Anjum. Voorgedragen aan Hun Edele Grootachtbaarheden de Gedeputeerde Staten van Vriesland ten fine van autorisatie tot voldoening dezer Schulden uit de 10 perCents heffing op de plaatzelijke Inkomsten dezer Gemeente over den Jare 1814.
1813
van den 22 tot en met den 29 November 1813
wegens Transport van vijf kanonnen met kruid en verdere amunitie van Oostmahorn na Groningen, op order van den Overste der Kosakken Garonsij Prusakov gedaan door Douwe en Teede Jan Douwes, Schippers op Ezumazijl, eene Zom van f 120,-
idem wegens wagenvragt gedaan door Anne Hettes Walda, van Anjum naar Kollum, ter Overbrenging van een OnderOfficier der Kozakken met een Wagen bespannen met drie paarden f 8,-
idem wegens arbeidslonen en verbruikte goederen en huur van gebruikte goederen, tot het verwerken en Inschepen van geschut en Amunitie van Oostmahorn naar Groningen, een zomma van f 148,-
Transporteere f 276
1814
van 1e Augustus tot Ultimo December 1814
wegens Onderwijs gegeven door den Onderwijzer Voetman, aan de Tamboers bij den Landstorm deze Gemeente (vermits ontoereikendheid van het fonds der Onvoorziene Uitgaven) eene Zomma van f 63, 15
Totaal 339,15,-
Wat was er aan voorafgegaan? Na de smadelijke nederlaag van Napoleon tijdens de veldtocht naar Rusland, waarbij met name aan de rivier Berezina duizenden doden vielen, begon de Franse bezetter in Noord-Nederland ook spoedig de gevolgen te merken. Van 16 tot 19 oktober 1813 vond bij Leipzig de Volkerenslag plaats en werd Napoleon gevangen genomen en naar Elba verbannen. Zijn tegenstanders, waaronder Kozakken, bevrijdden de bezette gebieden van de Fransen. Op 9 november 1813 vielen de Kozakken Gramsbergen binnen. Het opperbevel in onze gewesten lag bij prins Leonid Narischkin. Al op 12 november galoppeerde een groep ruiters ‘met gevelde lans en lossen teugel’ de stad Zwolle binnen. De kozakkengroepen, die deel uitmaakten van de geallieerde legers van Rusland en Pruisen, kwamen hier met het doel ons van de Franse overheersers te bevrijden. Een stroom van negatieve verhalen en geruchten had er echter voor gezorgd, dat hun komst niet met blijdschap, maar met grote angst tegemoet werd gezien.
Op 12 november 1813 verschenen de eerste Kozakken voor de Heerepoort te Groningen, dat al snel het hoofdkwartier van de Kozakken in het noorden zou worden. Op 14 november waren reeds Winschoten, Groningen en Zoutkamp door de Kozakken bezet. Op 15 november arriveerde een volgende groep Kozakken onder leiding van kapitein Howarow in Groningen. Op 16 november een groep met majoor baron Rosen en even later 100 man cavalerie onder aanvoering van majoor Barabansikow. Op 23 november 400 kozakken met generaal majoor Hawaisky IV en kolonel vorst Lapuchin. En op donderdag 18 november stonden ze onder leiding van Jesov Rebreev met 30 man in Leeuwarden.
De onverstaanbare, bebaarde, in vreemde kledij gestoken en op minipaardjes rijdende ruiters maakten grote indruk op de lokale bevolking en de Fransen. Zich snel verplaatsend wekten ze de indruk met velen te zijn maar in werkelijkheid waren het vaak maar groepen van enkele tientallen ruiters.
De Fransen vluchtten in paniek de vestingsteden in (zoals Coevorden en Delfzijl) of Friesland uit (velen per schip vanuit Harlingen naar Amsterdam).
Net zoals de Franse bezetters moesten de Kozakken door de plaatselijke bevolking onderhouden worden, waarbij het opviel dat ze van veel drank en vet eten hielden. Enkele maanden eerder beschreef de in het (dan al terugtrekkende) Franse leger werkende chirurgijn Jan Rienks van der Leij uit Vrouwenparochie in een brief op 4 september 1813 te Lauenburg (Duitsland) aan zijn vrouw, ouders en schoonouders: “Dan avonds agt uur of 9 dat atten wij weer zoo op den zelfden manier als middags. Dat men deed anders haast niet als eeten en drinken. Daar zijn wij elf dagen geweest. Maar wij hebben het weer moeten verlaaten. Wij laggen er met een hondert man of 4. Wij zijnder de avonds om 10 uur met stillen trommen uitgemasseerd en de nagts om 2 uur waaren er al een groot 1000 kozakken in. Derhalve kunnen Uld wel denken dat wij gedugt in ’t gevaar geweest zijn en in het masseeren ook want het is 3 uuren van Lauenbourg. En het is altemaal bossen en bergen en daar ben die kozakken altoos in nagts en daags. In die bossen daar houden zig ook veel wilde zwijnen en herten in op. Zoo ze mij verteld hebben edog ik heb er er nog geen gezien. Wij leggen thans hier met zoon 17 a 1800 man. De kozakken laten zig hier alle dagen zien op een afstand”.
Uit een ‘Opgave van Verteeringen verstrekt ten behoeve der geallieerde Legers, voorgevallen in de Gemeente van Anjum’, door de schout van Anjum op 8 november 1814 blijkt in detail dat op 22,23 en 24 November 1813 zijn ‘Verteeringen gemaakt door Een Officier en 18 Kozakken te Oostmahorn en Ezumazijl, bij gelegenheid van het vervoeren van het geschut en amunitie van Oostmahorn naar Groningen op order van den Overste Garoncij Prusakov een zomma van Twee Hondert Zeven en dertig Guldens, Veertien stuivers agt penningen 237,14,8’.
En de schout van Ee, J. van Assen, betaalt namens de gemeente aan G.R. Kooistra en Jan Sakes Buwalda te Ee, ‘wegens het vergezellen van eenige Kozakken van Ee naar Dockum op den 22 Nov 1813, zomme 4,-,-‘.
Ook de volgende declaratie geeft een mooi inzicht in de grote dorst en eetlust van de Kozakken: ‘Eenen declaratie van verteringen welke door het Gemeente bestuur van Ee zijn betaald bij gelegenheid van het doortrekken der Russische Kozakken door deze gemeente over 1813.
Aan C.S. Nauta, kastelein op de Nieuwe Zijlen onder Engwierum wegens gemaakte verteerringen op den 16, 21, 24 en 25 Nov 1813, zomma 50,6,8
Aan de wed Gerke Ruurds de Vries onder Aalsum, wegens gemaakte verteeringen op den 24 Nov 1813. 4, 4,-
Aan Rinze Oebeles van der Heide onder Aalzum, wegens verteeringen op den 20, 21, 26 Nov en 28 Dec 1813 zomma 34,18,-
Aan Pieter Pieters Boomsma Junior te Oostrum, wegens verteeringen op den 20e Nov 1813 6,7,-
Aan Jelle Siebrens Faber te Ee wegens verteeringen gemaakt op den 22 November 1813, zom 5,8,-
Tezamen 101,3,8’.
Op 21 november 1813 ankerden enkele kanonneerboten onder aanvoering van zeeluitenant A.C. Edeling voor de schans/ batterij te Oostmahorn om vervolgens van de maire van Anjum te vernemen dat deze reeds door de Kozakken bezet werd. De maire dacht in eerste instantie met een mogelijke vijand te maken te hebben en riep de inwoners op paraat te zijn doch dit bleek niet nodig. In een brief d.d. 24 december 1813 bedankte hij allen. Op de 22e december had hij ook de ‘Commandant van het departement Vriesland’, G.F. van Asbeck, om hulp gevraagd, die hem per omgaande meldde dat als het werkelijk een vijandig schip zou zijn hij direct steun van luitenant Fockema te Dokkum kon inroepen.
Eveneens op 24 december bood de maire aan de Commandant van het departement Vriesland aan, na een oproep van 18 december 1813, ‘drie personen alle voorzien met een Ganzeroer* aan UwHoog Ed.Gestr. aan te bieden om de Franschen welke zich nog in Delfzijl genesteld hebben verder hunne pas af te snijden, en hen tot de overgave van die Vesting te noodzaken’; de vrijwilligers waren Durk Siebrens van der Scheep, Jacob Klazes Bouma en Albert Reinders Stienstra. Met gevoel voor drama schreef hij: ‘Ik twijfel geenszins of dezelve zullen het hunne toebrengen om de Ongelukkige Inwoners van Delfzijl en Ommestreken van de zoo Gruwelijke en van alle Menschlijkheid ontblote mishandelingen dier Tijgers te Ontheffen; en tevens aanspraak kunnen maken op de gunst van Z.K.H. den Heere Prinse van Oranje onzen geliefden Souverein’. De vesting Delfzijl bleef het langst in Franse handen: pas op de 23e mei 1814 werd het geheel ontruimd.
Blijkens het transport van de munitie en kanonnen tussen 22 en 29 november 1813 van Oostmahorn naar het Kozakken-hoofdkwartier in Groningen kon in ieder geval een deel van de Kozakken al snel de bevrijde noordelijke gebieden weer verlaten om de gebieden verder naar het zuiden en westen te bevrijden. Op 24 november kwamen de eerste 300 Kozakken aan in Amsterdam.
Middels een ‘missive’ van 9 december 1813 verzocht de Anjumer maire aan ’Mijn Heer Den Raad van Prefecture H. van Sminia, waarnemende de functien van Prefekt van het Departement Vriesland’ om de eerder genoemde kosten van transport van kanonnen en munitie, alsmede ‘wegens verschenen huishuuren bij de Douanen in gebruik geweest’ een totaalbedrag van 455 gulden ‘autorisatie te willen vereeren ten einde deeze gelden bij wege van Personele Omslag over de Ingezeetene in te vorderen’.
Pas in 1826 kwam de Nederlandse regering over de brug met een vergoeding voor de kosten van het onderhoud van de Russische en Pruisische soldaten. Anjum kreeg 235 gulden, Ee 459,46 en Metslawier 505 gulden. Twee jaar later kregen de dorpen Ee, Morra en Engwierum nog een vergoeding van 1732,38 voor de paarden die in 1813 door de Kozakken gevorderd werden.
Wie waren nu deze Kozakken? Het woord ‘Kozak’ komt van het Turkse woord quzzaq wat “avonturier” of “vrij man” betekent. Ze zijn vooral bekend geworden als ruiters in het Russische leger. Kozakken bestonden vaak uit lijfeigenen, verarmde adel, horigen, en andere verschoppelingen van de maatschappij die niets meer te verliezen hadden. Ze verlieten het Russische kerngebied en vestigden zich aan de rand van het Russische Rijk, zoals aan de grens met Polen-Litouwen, maar voornamelijk in gebieden die nu deel uitmaken van zuidelijk Rusland en Oekraïne. Kozakken worden vaak genoemd naar de regio of rivier waar ze ‘van oorsprong’ vandaan komen, zoals de Don-Kozakken (bij de rivier de Don) en de Koeban-Kozakken bij de gelijknamige rivier. De legereenheden van kozakken werden kozakken hosts genoemd en waren vaak gelijk aan de naam van de gemeenschap.
Bronnen:
– Sneuper 79, Kozakken in Ternaard? D.A. Zwart
– Friezen in het leger van Napoleon, J. Paasman, http://www.friezen-onder-napoleon.nl: brief chirurgijn/majoor in het 61e Regiment van Ligne, Jan Rienks van der Leij, Vrouwenparochie, 4 september 1813. Jan Rienks was geboren te Marrum op 9 juni 1792 als zoon van Rienk Jans van der Ley mr.chirurgijn te Ferwerd en Hiltje Daams Gelder. Hij was getrouwd op 25 april 1813 in de mairie Vrouwenparochie met Botje Allards Bekius.
– Wikipedia: Kozakken.
– Met gevelde lans en losse teugel. Kozakken in Nederland 1813-1814. Anne Aalders (onderwijzer, geboren te Rottum), 2002.
– Kolonel Marcus Busch: http://www.hetverhaalvangroningen.nl/verhalen/kolonel-marcus-busch/view
– Jaarboek van het Koningrijk der Nederlanden 1814
– Mars et historia, 29e jaargang, nr 4, okt/dec 1995
– Skiednis fan Eastdongeradiel, Samme Zijlstra, p. 100, 112 en StreekArchiefDokkum 195, brief 24 dec 1813 van de Maire Anjum.
– Diverse missives/brieven van de maires van Anjum en Ee, StreekArchief Dokkum: SAD- Oostdongeradeel 195= ingekomen stukken 1811-1812; 196= ingekomen stukken 1813; 200= register van door maire en schout verzonden stukken 1812-1816 (allemaal Archief van de Mairie en gemeente Anjum, 1811-1816)
– * Een Ganzeroer is een heel groot jachtgeweer met extra lange loop. Er kwam een lading hagel in waarmee dan een aantal ganzen tegelijk kon worden neergeschoten. Het was eigenlijk verboden (later in ieder geval), maar in het merengebied lagen ze met zo’n groot roer in een roeibootje te wachten tot er een groep ganzen in het vizier kwam. Rink van der Velde heeft eens een boek geschreven: It guozzeroer. Op de achterflap staat: “It guozzeroer, in antyk stik sjitark mei de uwurking fan in kanon.
– Met dank aan Reinder Tolsma voor het opzoeken en scannen van de bronmaterialen voor dit artikel!